De begraafplaatsen en kerkhoven in Nederland hebben allemaal een bijzondere en eigen karakteristiek. De grafmonumenten op de begraafplaatsen reflecteren een deel van de geschiedenis van het kerkhof. Tegelijkertijd doen ze dat ook van het dorp waartoe ze behoren. 

Spanga

Spanga, werd vroeg ook wel Spangen genoemd. De geschiedenis van Spanga gaat terug tot de veertiende eeuw. Tot aan halverwege de negentiende eeuw telde het dorpje meer inwoners dan Scherpenzeel. In 1820 werd de kerk afgebroken, waardoor meer inwoners richting Scherpenzeel trokken. 

Het kerkhof, ongeveer 1200 vierkante meter, ligt niet aan de Grindweg, zoals de andere begraafplaatsen. Deze ligt aan het parallel liggende voetpad. Hier stonden vroeger de meeste boerderijen en woningen. Spanga telt tegenwoordig rond de 235 inwoners en kent grote bekendheid door Opera Spanga. 

De begraafplaats van Spanga. 

De vorm van de begraafplaats is sinds de middeleeuwen hetzelfde gebleven. Na de afbraak van de kerk in 1820 werd er op het kerkhof een klokkenstoel gebouwd. Later werd er ook een baarhuisje gebouwd. De plattegrond van het kerkhof uit 1862 laat deze ontwikkeling zien. Daarop is ook te zien dat de graven destijds schuin lagen, bekeken ten opzichte van de ingang. 

De rijen werden legerplaatsen genoemd. Op de kaart is te zien dat de graven daarna in 23 rijen haaks op het hoofdpad werden geplaatst. In 1862 kwam er een nieuw register. Veel graven op het eind van een regel waren eigendom van de kerkvoogdij. Tussen de palen 13 en 20 waren algemene graven te vinden. En tussen regel 21 en 22 lagen graven voor katholieken. 

In 1924 werd door de kerkvoogdij aan rechthebbenden opgeroepen om hun bewijzen van eigendom te tonen. Niemand maakte daar gebruik van, waardoor de graven voor onbepaalde tijd op het zuidelijke deel van de begraafplaats vervielen aan de kerkvoogdij. Daarna zij er op dit gedeelte opnieuw graven uitgegeven. 

In 1959 is er een plattegrond gemaakt met daarop 26 rijen met in totaal 230 graven. Een deel van de graven ligt op de plaats waar voorheen het baarhuisje stond. Destijds is er een ander huisje geplaatst aan de linkerkant van de begraafplaats (aan het eind van het pad). 

In 1955 werd ook de klokkenstoel vernieuwd, uitgevoerd in eikenhout. Door een storm was deze vernield. De klok die in de oorlog was gestolen, bleef dit keer behouden. De laatste vernieuwing had plaatsgevonden in 1905. In 1967 werd de klokkenstoel aangemerkt als beschermd rijksmonument. 

Het huidige hekwerk is waarschijnlijk al afkomstig uit 1988. 

Grafcultuur

Op de begraafplaats van Spanga zijn vooral twintigste-eeuwse grafmonumenten te vinden. Opvallend zijn de moderne grafmonumenten die met name op het zuidelijke deel het beeld bepalen. Van een specifieke karakteristiek is alleen op een enkele rij nabij de klokkenstoel nog sprake. Deze grafmonumenten zijn klassiek vormgegeven stèles van families uit Spanga. 

Dit verhaal is tot stand gekomen met behulp van de volgende bronnen: 

• Inventarisatierapport van Leon Bok, in opdracht van het College van Kerkrentmeesters (PKN Scherpenzeel-Munnekeburen).

Geschiedenis klokkenstoel Spanga 
(Deze tekst is afkomstig uit Luudklokken en klokkestoelen in Stellingwarf, Sietske Bloemhoff en Jan Koops)

De klokkenstoel van Spanga had destijds een wat andere, eenvoudiger constructie als de andere klokkenstoelen van Stellingwerf. Dat is op de foto van 1988 goed te zien. Ook de vorm van de kapp week af van die van de andere klokkenstoelen. Spanga heeft vermoedelijk nog niet zo heel lang een klokkenstoel, omdat het dorp vroeger een kerk met een toren had. Die kerk werde in 1825 afgebroken (1). In elk geval kan het zo zijn dat in die tijd de eerste klokkenstoel van Spanga gebouwd is, en dat toen voor een wat gemakkelijker manier van bouwen gekozen is. Er is trouwens ook geen tekening van Stellingwerf bekend, die immers in de jaren 1720-1725 heel veel klokkenstoelen getekend heeft. Ook reden om aan te nemen dat er toen nog geen exemplaar in Spanga was. Van de vroegst bekende klok weten we dat die gegoten is door Steen en Borchhardt uit Enschede in 1761. Het opschrift is: STEEN EN BORCHHARDT FUDUNT ENSCHUSAE 1761; DIRK ROELOFS OOSTEN, PETER WUBBEN KERKMEESTERS TOT SPANGE. 

Deze zal dan in de toren van het eerder genoemde kerkje hebben gehangen. Het archief van klokkengieter Van Bergen meldt dat daar op het laatst een scheur in zat (2).
De klok die daarna kwam was van 1902 en werd voor f. 210,- gegoten door A.H. en H.J. van Bergen uit Heiligerlee. Die klok woog 162 kg en had als opschrift: GEGOTEN DOOR A.H. EN U.J. VAN BERGEN, HEILIGERLEE. 
Op de mantel stonden allemaal figuren met emblemen: 1. Het Nederlandse wapen, 2. Concordia, 3. Muziek, 4. Kunst, 5. Globe, 6. Handel, 7. Wetenschap en 8. Mercurius (2). De klok werd in de Tweede Wereldoorlog weggehaald en is niet teruggekomen. 

Daarna kwam er in 1959 een klok die gegoten werd door Albert Jakob Kloek van Midwolde. Hij was de opvolger van Van Bergen. Daar stond volgens H.J. van Nieuwenhoven op: GEGOTEN DOOR W.J. KLOEK TE MIDWOLDA 1958. 
Deze klok is in 1989 als slagklokje naar de voormalige Bisschoppelijke Kweekschool in Beverwiek gegaan. De volgende klok was een bronzen klok van 1949 en werd in Amsterdam gekocht. De klok kwam uit de gereformeerde Waalkerk die werd gesloten. De klok werd gegoten door de N.V. IJzergieterij & Machinefabriek Js. Zimmer & Zonen. Hij weegt 221 kilo en heeft een doorsnee van 70,3 cm. Het opschrift is: PS. 122 WIJ ZULLEN IN HET HUIS DES HEREN GAAN. GEROOFD 1942 NIEUW GEGOTEN 1949. 
Daaronder staat een gietersmark met de initialen van J. Zimmer en de bekende drie kruisjes van Amsterdam. Ook het gietnummer 78 is op de klok te zien.

In 1955 werd er een nieuwe klokkenstoel gebouwd door het timmermansbedrijf van de heer L. Visser uit Scherpenzeel. Dat was nodig, omdat de vorige omgewaaid was! Deze klokkenstoel zag er wel wat anders uit dan de vorige, al bleef het soort kap hetzelfde. Dat is op de foto van vóór 1940 goed te zien. De klok, die met het vliegende klepelsysteem geluid wordt, is bij dat omwaaien gebarsten en werd in Aduard weer gemaakt. Dat kostte destijds f. 89,- en het vervoer van de klok heen en terug  f. 9,50. Het maken van de eiken klokkenstoel en het plaatsen ervan kostte in die tijd f. 1410,-. De heer D. Brouwer (1922-2003) die in de tachtiger jaren van de vorige eeuw klokkenluider van Spanga was, had nog de rekening van maart 1956, waarop dat te lezen is.

De klokkenstoel van nu werd op 23 augustus 1989 geplaatst. De klokkenstoel weegt 4.000 kg en is na het bouwen met een trekker en een platte wagen over het land naar het kerkhof gebracht. De koperen dakbedekking is gemaakt door het Technisch Bedrijf Hankel uit Oosterlittens. Nadat de nieuwe klokkenstoel op zijn plek stond was er dan nog die ene wens, en dat was een wat grotere klok met een wat steviger geluid. Dat kon doorgaan en op 27 oktober 1989 is de nieuwe klokkenstoel ingeluid (5).

De klok wordt op verzoek geluid bij het overlijden en bij de begrafenis. Als er iemand overlijdt dan wordt de volgende morgen, zo tussen acht en negen uur, de klok geluid.

Gaat het om een man dan luidt de klok drie keer zo’n drie minuten, bij een vrouw twee keer zo’n vier minuten en bij een kind één keer, en dan weer wat langer, zo’n zes minuten. Bij een begrafenis gaat het precies zo als in de andere dorpen (6).

Een enkele keer wordt er nog in de nacht van oud op nieuw deur jongelui uit het dorp geluid.

Bronnen: 

1. Gemientearchief West-Stellingwarf.

2. Haan, K.B., Heiligerlee (archieven klokkengieters Van

Bergen).

3. Van Nieuwenhoven, H.J., Klokkenvordering 1942-1943,

Zeist 1996.

4. Haan, K.B., Heiligerlee (archieven klokkengieters Van

Bergen).

5. Infermaosiebod karkhof Spange.

6. De heer D. Brouwer (1922-2003), Spange.

Lezen in het Stellingwerfs over de klokkenstoel van Spanga? Klik dan op de volgende link: 5f82845b-79e7-41df-8e0d-6bb60000cc1b